رباره وضعيت مسافرانِ سفر يك‌طرفه به مريخ

رباره وضعيت مسافرانِ سفر يك‌طرفه به مريخ

روزنامه جام جم: در ماه‌هاي اخير، با نزديك‌شدن مريخ به نزديك‌ترين موقعيت مداري تا دو سال آينده، رقابت سازمان‌هاي فضايي براي اعزام فضاپيماي بدون‌سرنشين به سياره سرخ وارد مرحله تازه‌اي شد. اكنون كه مشغول خواندن اين نوشتار هستيد، فضاپيماي استقامت (Perseverance) ناسا، تيان‌ون-۱ سازمان ملي فضايي چين و همين‌طور فضاپيماي اميد (الامل يا Hope) امارات متحده عربي با سرعتي سرسام‌آور در مسير مريخ قرار دارند.

سه‌شنبه ۱۵ مهر بود كه قرار گرفتن مريخ در كمترين فاصله نسبت به زمين تا ۱۵ سال آينده، در رسانه‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي خبرساز شد. سياره سرخ در فاصله تقريبي ۶۲ ميليون كيلومتر از زمين قرار گرفته‌بود و درخشان‌تر از ماه‌هاي قبل با رنگ سرخ-نارنجي‌اش در آسمان شب دلبري مي‌كرد. همان شب، وقتي از بام خانه مريخ را مي‌ديدم، ياد ايام نوجواني افتادم. وقتي پروژه مارس‌وان (Mars One) با ثبت‌نام از داوطلبان براي سفر بي‌بازگشت به مريخ، تمام فكر و ذكرم را به خود مشغول كرده‌بود. اكنون، حدود هشت سال از آن روز‌ها مي‌گذرد و خبري از اين سفر هيجان‌انگيز و تبليغات گسترده آن نيست. به‌راستي مارس‌وان چه شد؟ آن همه سر و صدا و تبليغات و ثبت‌نام و برنامه‌ريزي به كجا رسيد؟

مارس‌وان نام يك نهاد خصوصي در حوزه فضاست كه مي‌خواهد گروهي از انسان‌ها را در قالب سفري بدون بازگشت به مريخ بفرستد. اين نهاد كه سال ۱۳۹۰ شمسي/ ۲۰۱۱ ميلادي در هلند بنيان گذاشته‌شد، از دو بخش غيرانتفاعي و انتفاعي تشكيل شده‌است. بخش غيرانتفاعي اين نهاد مارس‌وان نام دارد و بخش انتفاعي آن مارس‌وان ونچرز (Mars one ventures).

روياي سفر به مريخ

باس لنسدورپ (Bas Lansdorp) هم‌بنيانگذار پروژه مارس‌وان است. او از جواني روياي سفر به مريخ را در سر داشته و با تاسيس نهاد مارس‌وان، گام بلندي به سوي تحقق رويايش برداشته‌است. او و همكارانش از سال ۱۳۹۱/ ۲۰۱۲ با برنامه‌اي به‌ظاهر دقيق، تمام مراحل اعزام گروهي چهار نفره از انسان‌ها به مريخ را طراحي كرده‌اند. گروهي كه در سفري يكطرفه بر سطح مريخ فرود خواهندآمد و قرار است روي سطح سياره سرخ، نخستين اقامتگاه‌هاي دائمي انسان‌ها را بسازند.

ماجراجويي براي همه

خبر طرح سفر بي‌بازگشت به مريخ سال ۱۳۹۱/ ۲۰۱۲ به صورت عمومي منتشر شد. سال ۱۳۹۲/ ۲۰۱۳، مارس‌وان در يك فراخوان عمومي از همه علاقه‌مندان خواست فرم‌هاي ثبت‌نام را پر كنند. انتشار چنين خبر هيجان‌انگيزي سبب شد در فرصت پنج‌ماهه براي ثبت‌نام اوليه، بيش از ۲۰۰ هزار نفر از ۱۴۰ كشور جهان براي سفر يكطرفه به مريخ، اعلام آمادگي كنند. در اين ميان ۲۴ درصد متقاضيان از ايالات متحده، ۱۰ درصد از هند و ۶ درصد از برزيل در روياي ماجراجويي‌هاي فضايي، فرم‌هاي ثبت‌نام را پر كردند. در بين اين ۲۰۰ هزار نفر، نام ۷۰ ايراني هم به چشم مي‌خورد. جالب اين‌كه، متقاضيان ايراني سفر بي‌بازگشت به مريخ، از متقاضيان كشور‌هايي مثل آلمان و ايتاليا بيشتر بود!

با پايان يافتن مهلت ثبت‌نام، مارس‌وان براي انتخاب شش گروه چهار نفره از بين متقاضيان وارد عمل شد. اما انتخاب اين ۲۴ نفر كار آساني نبود. بايد بررسي‌هاي بسياري انجام مي‌شد تا وضعيت روحي، جسمي، ويژگي‌هاي فردي و چند متغير ديگر در مورد داوطلبان بررسي شود. به همين دليل مارس‌وان تصميم گرفت در سه مرحله اين كار را پيش ببرد و در فرآيندي طولاني، ۲۴ نفر را به دقت انتخاب كند. در زمان نگارش اين مقاله، مارس‌وان دو مرحله را با موفقيت پشت سر گذاشته و ۱۰۰ نفر را براي گذراندن مرحله پاياني انتخاب كرده‌است. در بين اين ۱۰۰ نفر، ۵۰ مرد و ۵۰ زن حضور دارند: ۳۹ نفر از قاره آمريكا، ۳۱ نفر از اروپا، ۱۶ نفر از آسيا، هفت نفر از آفريقا و هفت نفر از اقيانوسيه. در ميان اين ۱۰۰ نفر نام يك زن و دو مرد ايراني هم ديده مي‌شود.

از حرف تا عمل

پس از فراخوان اوليه و ثبت‌نام داوطلبان، مارس‌وان مي‌خواست مراحل اوليه ساخت ماهواره‌هاي مخابراتي و مريخ‌نورد‌ها را آغاز كند؛ ادواتي كه قرار بود پيش از فرود اولين انسان‌ها روي مريخ، در مكان‌يابي و ارسال مواد اوليه به دانشمندان كمك كنند. مسؤولان اين پروژه ادعا مي‌كردند در سال ۱۳۹۵/ ۲۰۱۶ حدود ۲۵۰۰ كيلوگرم مواد اوليه را براي سامان‌دادن به زندگي مسافران آينده مريخ به اين سياره خواهند فرستاد و درست دو سال بعد پروژه مكان‌يابي براي فرود انسان‌ها و ساخت اقامتگاه‌ها تكميل خواهد شد. اين ادعا‌ها البته پاياني نداشت و در وبگاه اين نهاد، خبر‌هايي از ارسال محموله مواد اوليه بعدي در سال ۱۴۰۰/ ۲۰۲۱ و ارسال نخستين گروه چهار نفره از انسان‌ها در سال ۱۴۰۱/ ۲۰۲۲ به چشم مي‌خورد. گروهي كه قرار است در سال ۱۴۰۲/ ۲۰۲۳ به مريخ برسند و عصر سكونت انسان بر سياره سرخ را آغاز كنند؛ اما اين ادعا‌ها چقدر واقعي است؟!

دو دوتا؛ چهارتا!

از روز‌هاي نخست انتشار عمومي طرح سفر بي‌بازگشت به مريخ، انتقاد‌هاي زيادي از سوي جامعه علمي به آن وارد شد. از آنجا كه بنياد مارس‌وان، يك شركت صنايع فضايي يا يك توليدكننده سخت‌افزار ماموريت‌هاي فضايي نبود و منبع درآمد خاصي هم نداشت، بخشي از انتقادات به نگاه غيرواقع‌بينانه مديران در تهيه بودجه اين ماموريت برمي‌گشت. اما مديران مارس‌وان رويايي در سر داشتند و آن هم تامين هزينه سفر‌ها و پروژه‌هاي جانبي مارس‌وان، از طريق فروش حق پخش تلويزيوني مراحل مختلف فرود اولين انسان‌ها روي سطح مريخ بود.

باس لنسدورپ با اشاره به درآمد تقريبي چهارميليارد دلاري حق پخش تلويزيوني المپيك لندن، معتقد است مارس‌وان و فرود اولين انسان روي سياره‌اي ديگر، ارزش رسانه‌اي بسيار بالاتري دارد و به همين دليل، حق پخش تلويزيوني اين ماموريت مي‌تواند هزينه‌هاي اوليه سفر را تامين كند. پيش‌بيني مارس‌وان اين بوده‌است كه تمام مراحل پروژه تا فرود اولين گروه از انسان‌ها حدود شش ميليارد دلار هزينه داشته‌باشد.

با همه اين اوصاف باز هم اين سوال مطرح بود كه چطور مارس‌وان پيش از دريافت حق پخش تلويزيوني مي‌تواند به اين بودجه دسترسي داشته‌باشد؟ اين پرسشي بود كه مسؤولان پروژه هم براي آن پاسخي قانع‌كننده نداشتند و معمولا به مبالغي اشاره مي‌كردند كه از سرمايه‌گذاري‌هاي شخصي، هزينه ثبت‌نام داوطلبان و كمك‌هاي مالي به آن‌ها رسيده‌است. مبالغي كه حدود چند ده ميليون دلار در اختيار آن‌ها قرار مي‌داد؛ اما به هيچ وجه با بودجه اوليه لازم قابل مقايسه نبود.

علم چه مي‌گويد؟

بنيانگذاران مارس‌وان بار‌ها ادعا كرده‌اند تمام ابعاد علمي سفر بي‌بازگشت به مريخ را با دقت و وسواس سنجيده‌اند؛ اما دانشمندان و مهندساني كه در حوزه فضا تخصص دارند، با اين ادعا‌ها موافق نيستند. لنسدورپ، بنيانگذار پروژه مارس‌وان باور دارد چالش اصلي سفر به مريخ، بازگشت از آن به زمين است و از آنجا كه در سفر‌هاي مارس‌وان، قرار نيست بازگشتي در كار باشد، چالش بزرگي هم براي ما به حساب نمي‌آيد.

با اين حال دانشمندان، نقد‌هاي بسياري براي مرحله سكونت در مريخ دارند. گروهي از فارغ‌التحصيلان دانشگاه ام‌آي‌تي با بررسي‌هاي دقيق و فرض‌هاي نزديك به واقعيت، زندگي روزانه فضانوردان در مريخ را شبيه‌سازي كردند تا بتوانند با زبان علم به جدال با محاسبات دور از واقعيت مارس‌وان بروند. اين شبيه‌سازي در كنگره بين‌المللي فضانوردي (Intenational Astronautical Congress) سال ۱۳۹۳/ ۲۰۱۴ در كانادا ارائه شده‌است. مارس‌وان ادعا مي‌كند به‌كارگيري شش موشك فالكون هوي براي انجام مراحل اوليه ماموريت كافي است؛ اما بررسي‌هاي اين گروه نشان مي‌دهد حداقل ۱۵ موشك براي چنين ماموريتي لازم است.

براي تأمين غذاي فضانورداني كه بر سطح مريخ فرود آمده‌اند هم شبيه‌سازي‌هاي دقيق با محاسبات مارس‌وان متفاوت است. مارس‌وان زميني به مساحت ۵۰ مترمربع را براي تامين مايحتاج روزانه اولين گروه كافي مي‌داند. زميني كه خود فضانوردان در آن كشت و زرع خواهندكرد. اما شبيه‌سازي‌هاي گروه مذكور مي‌گويد، اين زمين بايد حداقل ۲۰۰ مترمربع مساحت داشته‌باشد.
اگر همانطور كه مارس وان برنامه ريزي كرده است، كشاورزي در فضاي داخلي محل زندگي فضانوردان انجام شود، سطح اكسيژن توليد شده از سطح سالم براي زيست انسان فراتر مي‌رود و منجر به خفگي فضانوردان خواهد شد.

از اين دست مثال‌ها در مسائل كلان و ريزه‌كاري‌ها بسيار است. مسائلي كه چالش‌هاي واقعي زيستن بر مريخ را از ادعا‌ها و جو‌هاي تبليغاتي جدا مي‌كند. با بررسي جزئيات متوجه مي‌شويم در طرح مارس‌وان حتي جزئيات دقيقي براي تعمير و نگهداري اقامتگاه‌ها و ادواتي كه فضانوردان روي مريخ از آن‌ها استفاده مي‌كنند هم در نظر گرفته نشده‌است.
با همه اين تفاسير، آيا باس لنسدورپ و همكارانش در مارس‌وان از ايده خود عقب‌نشيني كرده‌اند؟

مارس‌وان امروز

در طرح اوليه مارس‌وان، اعزام گروه‌هاي بعدي به مريخ هم به چشم مي‌خورد. اعزام‌هايي كه طي ده سال، يعني تا سال ۱۴۱۲/ ۲۰۳۳، تعداد فضانوردان حاضر در مريخ را به ۲۰ نفر مي‌رساند. البته واضح است فعلا هيچ يك از مراحل طرح اوليه مارس‌وان، به جز بخشي از گزينش فضانوردان، هنوز انجام نشده‌است.

وضعيت ماموريت‌ها و تاريخ انجام‌شان روي وبگاه مارس‌وان براي سال‌هاي ۱۴۰۱/ ۲۰۲۲ تا ۱۴۱۳/ ۲۰۳۴ به‌روزرساني شده و اين نهاد ادعا مي‌كند تا سال ۱۴۱۱/ ۲۰۳۲ اولين گروه از انسان‌ها را روي مريخ فرو خواهد آورد؛ اما اين همه ماجرا نيست و در سال ۱۳۹۸/۲۰۱۹ بخش انتفاعي مارس‌وان اعلام ورشكستگي كرده‌است. با اين حال، بنيانگذار مارس‌وان، معتقد است اين مساله ارتباطي با بخش غيرانتفاعي مارس‌وان ندارد و اين بخش به فعاليت‌هايش ادامه خواهد داد.

آنچه اكنون مشخص است اين‌كه از ديدگاه علمي و اقتصادي بيشتر جنبه‌هاي اين طرح بلندپروازانه زير سوال است. عده‌اي آن را كلاهبرداري مي‌دانند و عداه‌اي آن را نمايشي دروغين مي‌بينند. بايد ديد پس از اين چه مي‌شود.

فتح مريخ در دنياي واقعيت‌ها و احتمالات

اگر ماجراي مارس‌وان را كنار بگذاريم و از دنياي خيال و رويا‌هاي رنگارنگ كارآفريناني كه اين شركت نوپا را توسعه داده‌اند فراتر برويم، با نگاه به روي گزينه‌هاي ميز و بررسي برنامه‌هاي بلندمدت سازمان‌هاي فضايي بزرگ و باتجربه جهان نظير ناسا، اسا و روسكاسموس واقعيت سفر به مريخ را به گونه‌اي ديگر خواهيم‌ديد. بررسي‌هاي كنوني نشان مي‌دهد عمده برنامه‌هاي فضايي در دنياي واقعي در خوشبينانه‌ترين حالت، اواخر دهه ۱۴۱۰/ ۲۰۳۰ را زماني مي‌دانند كه از نظر عملي ممكن است روياي فرود انسان بر سطح سياره سرخ جامه عمل بپوشد. ناسا اكنون ماموريت «آرتميس» را پيش رو دارد كه در جريان آن قرار است تا سال ۱۴۰۳/۲۰۲۴ فضانوردان مجددا قدم به ماه بگذارند و مهندسان از اين مسير، فناوري‌هاي لازم را براي سفر به مريخ توسعه دهند.

اگر برنامه آرتميس با موفقيت انجام شود در اين صورت با پيشرفت‌هاي خيره‌كننده‌اي كه اسپيس‌ايكس و ديگر رقبايش نظير بلواوريجين، ويرجين گالاكتيك، لاكهيد مارتين و همين‌طور بوئينگ در عرصه توسعه فضاپيما‌ها و ابزار‌هاي لازم، براي فضانوردي داشته‌اند، مي‌توانيم به‌طور منطقي انتظار داشته باشيم كه تا حوالي دهه ۱۴۲۰/ ۲۰۴۰ فرود نخستين انسان را بر سطح مريخ ببينيم. براي تحقق اين واقعيت مسيري طولاني و پر دست‌انداز پيش روي مهندسان فضايي و سياستگذاران اين حوزه قرار دارد. البته كه اكنون فناوري و توانمندي آژانس‌هاي فضايي در چين، ژاپن و هندوستان را هم نبايد دست كم گرفت.

از حالا مي‌توان منتظر رقابتي تماشايي ميان قدرت‌هاي شرق و غرب جهان براي فتح سياره‌سرخ باشيم. آنچه مسلم است توسعه واقعي فناوري‌هاي لازم، اختصاص بودجه‌هاي كلان براي پيشبرد مراحل مختلف برنامه و داشتن عزم و اراده‌اي ملي در كشور‌هاي پيشرو در عرصه فضايي - نظير آنچه در ماجراي برنامه آپولو و سفر به ماه اتفاق افتاد - بار ديگر مي‌تواند راهگشاي بشر براي قدم‌گذاشتن به دنيايي تازه باشد. شك نكنيد براي رسيدن به سياره سرخ، تنها بلندپروازي به سبك شركت‌هاي نوپا مشكل ما را حل نمي‌كند.